Umhverfisþættir

Til þess að starfsmönnum finnist hitastig vera við hæfi þarf að vera samræmi á milli lofthita, áreynslu og klæðnaðar. Kyrrsetustörf gera meiri kröfur en önnur störf til þess að lofthiti sé við hæfi vegna þess að í kyrrsetu er fólk næmara fyrir hitabreytingum.

Skilyrði þess að fólki finnist hitastig innilofts við hæfi er að jafnvægi sé milli hitans sem myndast í líkamanum og hitans sem hann gefur frá sér.

Líkaminn gefur hita fá meðal annars með hitastreymi frá húð og fatnaði til kaldara lofts í umhverfinu, útgeislun frá húð og fatnaði á kaldari fleti í umhverfi, uppgufun á vatni frá húð og uppgufun á vatni við öndun.

Hitaframleiðsla líkamans er háð líkamlegri áreynslu. Í erfiðisvinnu er hún um það bil þrefalt meiri en í léttri vinnu.

Breytingar á hitastigi loftsins er yfirleitt það fyrsta sem fólk tekur eftir. Ef of kalt er í vinnurými bregst líkaminn við með því að auka vöðvaspennuna. Við það aukast efnaskiptin og líkamshitinn helst stöðugur. Erfiðara verður að hreyfa fingurna, vinnuhraði minnkar og hætta á mistökum eykst.

Verði of heitt í vinnurými slaknar á vöðvunum og svitamyndun eykst. Strax þegar hitinn er nokkrum gráðum yfir því sem þykir þægilegt færist drungi yfir marga. Þar með dregur bæði úr andlegri og líkamlegri færni. Líkur á mistökum, vanlíðan og höfuðverk aukast.  Hár hiti getur auk þess haft slæm áhrif á aðra þætti og almennt finnst fólki loftgæðin vera verri þegar hitinn er of hár.

Hæfilegt hitastig við kyrrsetustörf er talið vera 18°–22°C, en við störf þar sem er staðið við vinnu án mikilla hreyfinga eru þægindaviðmiðin 16°–18°C. Við sum störf getur verið krafa um lægra hitastig  vegna framleiðslunnar, en þá þarf að gera ráðstafanir fyrir starfsfólk um sérstakan klæðnað og tímamörk í kældu vinnurými.

Flestum finnst þægilegast ef hitastigið er 20 – 22°C við kyrrsetustörf en sumum hentar hærri hiti eða allt að 24°C.

Vert er að hafa í huga að fólki finnst almennt óþægilegt ef hitabreytingar yfir daginn verða meiri en 4°C. Hitabreytingar geta orðið meiri þar sem mikið er um rafknúinn búnað og þar sem hlífar eru ekki notaðar til að verjast sólarhita í gegnum rúður.

Sums staðar í vinnurými verður óþægilega kalt, til dæmis þar sem einangrun er ófullnægjandi og beint undir innstreymi lofts frá vélrænni loftræstingu. Óráðlegt er að hafa vinnusvæði úti við stóra glugga. Á veturna geta kaldar rúður valdið því að kalt loft leitar niður á við sem leiðir til dragsúgs og fótkulda.

Ef ekki er unnt að komast hjá því að hafa vinnusvæði við glugga eða útgöngudyr ætti að gera ráðstafanir sem draga úr óþægindum sem staðsetningin getur valdið, til dæmis að staðsetja færanlega ofna undir gluggum og reisa skjólveggi við útgöngudyr til að draga úr innstreymi kalds lofts, ekki síst ef hituðu lofti er veitt þangað.

Ástæðan fyrir því að dragsúgur veldur oft óþægindum er samspil hita og hreyfingar á lofti. Hreyfing á lofti er þá meiri en um það bil 0,15 m/á sekúndu við kyrrsetustarf. Loftið, sem er á hreyfingu, er kaldara en loftið í herberginu. Þetta gildir líka um hæga loftstrauma. Einnig getur verið um kuldageislun að ræða, til dæmis ef nokkur hiti berst frá fólki á kaldari fleti. Verði hann verulegur finnst fólki það vera í dragsúg enda þótt ekki sé merkjanleg hreyfing á lofti.

Dragsúgur hefur einkum áhrif á þá sem vinna kyrrsetustörf. Með tímanum getur dragsúgur valdið óþægindum í vöðvum og liðum. Auk þess getur stöðug kæling húðarinnar dregið úr viðnámsþrótti líkamans gegn ýmsum pestum.

Margt getur valdið dragsúg, meðal annars óþéttir gluggar og vanvirk loftræstikerfi. Unnt er að grípa til margra úrræða til að koma í veg fyrir dragsúg eins og að þétta dyr og glugga stilla loftræstikerfi og halda þeim vel við og hanna húsnæði á þann hátt að vinnurými séu ekki mjög stór því auðveldara er að hafa stjórn á loftgæðum í smærri rýmum.

Með loftraka er átt við hlutfallslegt magn af vatnsgufu í andrúmsloftinu. Hann er mældur og gefinn upp sem hundraðshluti þess rakamagns sem getur verið í loftinu við tiltekið hitastig. Hækki hitastig getur loftið geymt meiri vatnsgufu. Í köldu lofti er næstum engin vatnsgufa. Þess vegna mælist rakastig lágt innandyra á veturna. Kalt loft berst inn og er hitað upp, sé raka (vatnsgufu) ekki bætt í það lækkar rakastig loftsins.

Að jafnaði veldur loftraki ekki óþægindum. Þó getur lítill loftraki valdið ertingu í augum, á vörum og í öndunarfærum, einkum ef loftið er of heitt og rykugt. Auk þess stuðlar þurrt loft að myndun stöðurafmagns.

Mjög rakt inniloft getur leitt til þess að rakablettir myndast á veggjum, gluggum og í loftum sem stuðlað getur að myglumyndun. Það eykur hættu á óþægindum vegna ofnæmis og óþols.

Loftraki utandyra getur sveiflast yfir árið frá um það bil 20% hlutfallslegs raka (hR) á veturna til allt að 60%  að sumarlagi. Venjulega finnur fólk ekki fyrir rakabreytingum ef hitinn er á bilinu 20 – 22°C. Fari hitinn yfir 24°C finnst flestum loftið þungt og þvingandi ef loftrakinn er jafnframt yfir 50% hR.

Ekki hafa verið settar reglur um rakastig á vinnustöðum en flestum líður best við 30-60% hR. Til að varna of þurru eða of röku lofti ætti að halda rakastigi á bilinu 30-50% hR.  Með hækkandi hitastigi og auknu álagi við vinnu aukast áhrif loftrakans á líðan starfsmanns. Því meiri sem loftrakinn er því hærri virðist hitinn vera. Ef mikið ryk er í lofti kann það að virðast þurrt, jafnvel þegar rakinn er innan eðlilegra marka.

Þar sem rakatæki eru notuð til að auka loftraka þarf að gæta ítrasta hreinlætis, endurnýja vatn og þrífa þau reglulega til að koma í veg fyrir að frá þeim berist örverur, þar með talið sýklar og mygla. Oft líður starfsfólki betur ef það notar lítil rakatæki á skrifborðum og einstaklingsbundnum vinnustöðum en mikilvægt að halda þeim hreinum til að þau fóstri ekki örverur og óhreinindi.

Koldíoxíð (CO₂) er litlaus, lyktarlaus og óeldfim lofttegund með létt sýrubragð við herbergishita. Það er aukaafurð vegna brennslu efna auk þess að myndast vegna efnaskiptaferla lífvera, svo sem fólks. Þar sem CO₂ myndast við útöndun þá er styrkur þess í rýmum notaður til að gefa til kynna hvort nægjanlegu fersku lofti sé veitt inn í rýmið.

Hár styrkur koldíoxíðs (>0,1 %) getur valdið höfuðverk og þreytu en ógleði, svima og uppköstum fari hann yfir mengunarmörk (>0,5 %). Ef styrkurinn er mjög hár (>1 %) getur það leitt til meðvitundarleysis. Almennt kvartar 20% fólks fyrir þungu lofti fari styrkur CO₂ yfir 1.000 ppm. Samkvæmt Byggingarreglugerð skal tryggja að CO₂ magn í innilofti verði ekki meira að jafnaði en 0,08% og fari ekki til skamms tíma yfir 0,1% CO₂.

Til að koma í veg fyrir eða draga úr háum styrk koldíoxíð í byggingu eða herbergi ætti að veita fersku lofti á svæðið til dæmis með því að opna.

VOC er skammstöfun fyrir enska hugtakið „Volatile organic compound“ og er samheiti yfir þúsundir lífrænna efnasambanda sem innihalda kolefni og eru aðallega lofttegundir við herbergishita. VOC efni eru algeng vegna notkunar á málningu, lakki, bóni, hreinsiefnum og ilmefnum en geta einnig komið frá húsgögnum, tækjum og búnaði.

Þessi rokgjörnu efni gufa auðveldlega upp og samlagast andrúmsloftinu innandyra. Algengustu VOC efnin í andrúmslofti, sem fólki stendur hætta af við innöndun eru aseton, arsenik, bensen, ethylen glycol, formaldehýð og vetnissúlfíð en mörg þeirra eru krabbameinsvaldandi.

Engin viðurkennd mengunarmörk eru til fyrir VOC eða heildarmörk rokgjarnra lífrænna efnasambanda en almennt er talið að ef styrkurinn í andrúmslofti er undir 90 pbb (parts per billion) teljist hann lágur, 90 – 150 ppb ásættanlegur, 150 – 310 ppb á mörkum þess að vera slæmur og hár ef hann fer yfir um 310 ppb.

Góð loftræsting er lykillinn að því að halda styrk þessara efna niðri.

Fíngert ryk í innilofti er flokkað í tvær gerðir, PM2.5 og PM10, en PM er enska hugtakið fyrir „particulate matter“. Það er blanda af föstum ögnum og smádropum, til dæmis ryki, óhreinindum, sóti eða reykögnum sem eru það stórar og dökkar að þær sjást með berum augum. Aðrar eru það litlar að þær er einungis hægt að greina í rafeindasmásjá.

• PM10: Agnir sem unnt er að anda ofan í sig og eru yfirleitt 10 mikrómetrar (0,01 mm) að þvermáli og minni.
• PM2.5: Fínar agnir sem unnt er að anda ofan í sig og eru yfirleitt 2,5 mikrómetrar (0,0025 mm) að þvermáli eða minni.

Þar sem þessar rykagnir eru það smágerðar eru auðvelt að anda þeim ofan í sig. Sumar agnir sem eru minni en 10 µg í þvermál og komast langt niður í lungu og sum jafnvel inn í blóðrásina. Agnir sem eru minni en 2,5 µg (PM2.5) í þvermál eru hættulegastar.

Mengunarmörk samkvæmt reglugerð um mengunarmörk og aðgerðir til að draga úr mengun á vinnustöðum fyrir örfínt ryk er 10 mg/m³.

Engin viðurkennd viðmiðunarmörk innandyra eru til fyrir PM10 og PM2.5 sérstaklega en sumir framleiðendur mælitækja miða við að PM2.5 fari ekki yfir 15 µg/m³.

Góð vélræn loftræsting með hreinum síum og lofthreinsitæki stuðla að rykhreinu innilofti.

Við mælingar á innilofti er leitast við að meta hitastig og áhrif þess auk annarra umhverfisþátta. Það er ýmsum vandkvæðum bundið að mæla inniloft. Það getur gefið villandi niðurstöðu að mæla aðeins einstaka þætti, til dæmis hitastig, því að það segir lítið um heildaráhrifin. Það er til dæmis háð lofthraða, loftraka og hvaða vinna á sér stað hvort fólki finnst hitastig við hæfi.

Mikilvægt er að gera forathugun og kanna hvernig starfsfólk upplifir loftið innandyra og hvað gæti valdið óþæginum sem það kann að kvarta yfir.

Dæmi um spurningar:

• Hvernig er hitun húsnæðisins háttað?
• Eru rými laus við dragsúg?
• Hversu vel er þrifið?
• Hversu vel virkar loftræstingin?
• Eru rými hæfileg stór?
• Fylgir mismikil líkamleg áreynsla störfum?
• Að hvaða marki er unnt að hafa stjórn á áhrifum innilofts þar sem störfin eru innt af hendi?

Þetta eru helstu atriðin sem atvinnurekendur, öryggisverðir, öryggistrúnaðarmenn og annað starfsfólk geta yfirleitt lagt mat á sjálfir.

Það sem talið er hér á eftir gæti komið til athugunar með sérfræðiaðstoð. Eftirfarandi loftgæðaþættir koma alltaf til skoðunar þegar ítarleg athugun á innilofti er gerð:

• Lofthiti
• Hitageislun
• Lofthraði
• Loftraki
• Koldíoxíð (CO₂)
• Lífræn rokgjörn efnasambönd (VOC)
• Fíngert ryk (PM2.5)

Mikilvægt er að mælitæki séu notuð í samræmi við fyrirmæli þar um og séu rétt stillt. Staðurinn, sem mælt er á, hæð frá gólfi og tími dags hafa mikil áhrif á niðurstöðurnar. Einnig þarf að kanna veður og jafnvel gera útiloftsmælingar sem geta haft áhrif á niðurstöðu mælinga á innilofti.

Staðsetning byggingar hefur sín áhrif á inniloft í henni. Séu miklar umferðargötur í nánd getur verið að ekki sé loftræst sem skyldi. Bæði kann það að stafa af mengun frá útblæstri og af ónæði sem umferðarhávaðinn veldur.

Í byggingum á slíkum stöðum skal inntaki fyrir vélræna loftræstingu komið fyrir í sem mestri hæð til þess að koma í veg fyrir vandamál í tengslum við inniloft.

Best er að draga úr hávaða við upptök. Eftir því sem lausn á vandamáli vegna hávaða finnst nær hávaðavaldinum því betri telst lausnin vera. Þess vegna er besta lausnin að koma í veg fyrir að hávaðinn myndist. Síðan vinnur maður sig frá hávaðavaldinum í átt að þeim sem verða fyrir óæskilegum hávaða.

1. Leysa vandamálið við upptök hávaðans, til dæmis laga eða lækka vélahljóð
2. Yfirbygging hávaðavalds
3. Skilveggir
4. Draga úr ómtíma – minnka bergmál
5. Stytta veru starfsmanna í hávaða – skipulag vinnunnar
6. Heyrnarhlífar – þær eru neyðarúrræði sem notast er við á meðan leitað er annarra lausna)

Til eru tvenns konar gerðir heyrnarhlífa:

• Eyrnatappar, sem komið er fyrir í hlust eyrans
• Heyrnarhlífar, sem umlykja eyrað

Um leið og vinna sem valdið getur heyrnartjóni hefst, er atvinnurekandi eða fulltrúi hans, skyldugur til að sjá til þess að starfsmenn noti heyrnarhlífar. Það þýðir að jafnvel vinna í hávaða sem er innan við 85 dB(A) getur krafist notkunar heyrnarhlífa.

Heyrnarhlífar eru ekki varanleg lausn á hávaðavandamáli. Leitast skal við að dempa hávaða við upptök hans.

Ef, í vissum tilvikum, af tæknilegum eða stjórnunarlegum ástæðum er ekki hægt að lækka hávaðaálag á starfsmenn niður fyrir 85 dB(A) mörkin skal atvinnurekandi eða fulltrúi hans aðeins leyfa framkvæmd verksins ef notaðar eru heyrnarhlífar.

Ef hávaðaálag starfsmanna er 80 dB(A) eða hávaðinn er skaðlegur eða verulega truflandi þá skal atvinnurekandi leggja starfsmönnum til heyrnarhlífar. Það getur verið í tilfellum eins og þar sem mjög hávaðasöm vinna er framkvæmd í stuttan tíma eða þar sem eru kröftug slaghljóð. Starfsmenn skulu fá heyrnarhlífar í slíkum tilfellum þrátt fyrir að hávaðaálagið sé innan við 80 dB(A).

Þar sem hávaðaálag á starfsmenn fer yfir 80 dB(A) ættu starfsmenn að nota heyrnarhlífar. Að öðrum kosti eiga þeir á hættu að skaða heyrnina.

Heyrnarhlífar geta gert starfsmönnum erfitt um vik að tala saman og þannig einangrað þá frá umhverfinu. Það þarf að hafa í huga svo fyrirbyggja megi alla hugsanlega hættu vegna þess. Heyrnarhlífar sem dempa hávaðann mikið meira en þörf er á geta þannig einangrað notandann og aukið hættuna.

Atvinnurekandinn skal sjá til þess að:

• Starfsmenn fá heyrnarhlífar við hæfi, sem valda ekki óþægindum
• Starfsmenn fái leiðbeiningar um notkun heyrnarhlífanna og upplýsingar um hættuna af því að nota þær ekki Leiðbeiningarnar eiga að snúa að notkun/hagræðingu, þrifum og geymslu heyrnarhlífanna
• Heyrnarhlífunum sé rétt viðhaldið

Atvinnurekandi leggur til og greiðir fyrir heyrnarhlífarnar og þær eru eign atvinnurekanda. Heyrnarhlífarnar er eftir sem áður til einstaklingsnota og aðrir eiga ekki að nota þær.

Heyrnarhlífar geta valdið óþægindum vegna hita, þrýstings, ertingu í húð og útbrota. Óþægindin geta verið einstaklingsbundin og því er mikilvægt að starfsfólk eigi kost á mismunandi gerðum heyrnarhlífa og geti þannig valið þær sem eru þægilegar en veita jafnframt góða vörn.

Starfsmaður er skyldugur að nota heyrnarhlífar ef starfið er þess eðlis að ekki er unnt að vernda heyrn starfsmanns á annan hátt.

Helstu mælingar sem gerðar eru á vinnustöðum eru eftirfarandi:

Skammtamælingar

Hljóðnema er komið fyrir sem næst eyra á starfsmanni sem ber mælirinn á sér yfir vinnudaginn, eða hluta úr vinnudegi. Niðurstöður þessara mælinga gefa mjög glögga mynd af hávaðaálagi sem viðkomandi starfsmaður verður fyrir eða jafngildishávaða miðað við átta stunda vinnudag, hávaðatoppa og jafnvel bakgrunnshávaða.

Staðbundnar mælingar

Staðbundnar mælingar eru gerðar hjá tilteknum hávaðavaldi eða á tiltekinni vinnustöð . Yfirleitt eru þessar mælingar stuttar. Mælirinn fylgir ekki starfsmanni en hafi starfsmaður fasta vinnustöð allan daginn og hávaði er tiltölulega jafn þá getur staðbundin mæling sagt til um hávaðaálag starfsmannsins.

Tíðnigreiningar

Tíðnigreiningar eru í raun staðbundnar mælingar sem mæla hávaða á mismunandi tíðnibilum. Þessar mælingar eru gerðar til að átta sig á hvort um sé að ræða hátíðni- eða lágtíðnihljóð. Oftast í þeim tilgangi að leita hentugra lausna, vegna þess að það duga ekki alltaf sömu lausnirnar gagnvart lágtíðnihávaða og hátíðnihávaða.

Ómtímamælingar

Ómtími er mælikvarði á bergmál. Eftir því sem bergmálið er meira því lengri er ómtíminn. Bergmál er í raun endurkast hljóðs og af því leiðir að hávaðinn magnast við aukið bergmál og hljóðvistin versnar.  Ómtímamælingar eru því gerðar til að meta hljóðvistina og gefa forsendur fyrir útreikningum vegna endurbóta.

Ástæða er til að vera vakandi fyrir einkennum eins og:

• Doði í fingrum
• Tilfinningaleysi í fingrum og höndum
• Tapaður kraftur eða máttleysi í höndum
• Fingurnir hvítna vegna titringsálags en í hvíld roðna þeir með verkjatilfinningu.
• Erfiðleikar við fínhreyfingar
• Óþægindi og verkir vegna kulda og raka
• Skertur gripkraftur

Þessi einkenni eru líklegri í kulda og raka og í fyrstu líklega aðeins fremst í fingrunum.

Ástæða er til að vera vakandi fyrir einkennum eins og:

• Sjóntruflanir
• Jafnvægistruflanir
• Óþægindi tengd stoðkerfi líkamans
• Verkir, streita, svefntruflanir
• Skaði á innri líffærum

Ef unnið er viðvarandi í titringi geta áhrifin orðið varanleg.

Til að bregðast við titringi er hægt að beita ýmsum ráðum. Má þar nefna:

• Breyttar starfsaðferðir, þar sem starfsfólk verður síður fyrir vélrænum titringi
• Heppilegt val á vinnutækjum, sem eru vinnuvistfræðilega hönnuð og framkalla minnsta mögulegan titring með tilliti til verksins sem á að vinna,
• Aukabúnaður, sem dregur úr áhættunni til dæmis sæti sem draga verulega úr titringi í öllum líkamanum og handföng sem draga úr því að titringur færist yfir á hendur og handleggi,
• Viðeigandi viðhaldsáætlanir fyrir vinnutæki, vinnustað. Val á ökuleiðum og undirlag
• Upplýsingar og þjálfun til að kenna starfsmönnum að nota vinnutæki rétt og á öruggan hátt og halda vélrænum titringi í lágmarki, einnig að skoða setstöðu og líkamsbeitingu og stillingar á sætum og jafnvel stjórntækjum.
• Hæfilegur vinnutími með viðeigandi hvíldartímum, takmarka tímann sem starfsmenn verða fyrir titringi og draga úr titringi
• Hlífðarfatnaður meðal annars til að verja fyrir titringi og fyrir kulda og raka
• Hvort skaðlegra áhrifa af titringi í öllum líkamanum gæti áfram utan vinnutíma á ábyrgð vinnuveitandans
• Sérstökum vinnuaðstæðum, svo sem lágu hitastigi